Cây sâm bố chính : Bộ phận dùng, Chế biến và Một số bài thuốc chữa bệnh

Cây sâm bố chính là dạng thân thảo sống lâu năm. Rễ của cây có công dụng dược lý mạnh nên được sử dụng trong các bài thuốc dân gian như bài thuốc trị kinh nguyệt không đều, thận suy yếu, … hoặc được dùng để cải tổ sức khỏe thể chất và hệ miễn dịch.

1. Mô tả, phân nhóm

Tên gọi khác : Thổ hào sâm

Tên khoa học : Hibiscus Sagittifolius

Họ : Cẩm quỳ ( danh pháp khoa học : Malvaceae )

2. Đặc điểm sinh thái xanh

Mô tả :

Sâm bố chính là dạng thân thảo sống lâu năm, thân cao khoảng chừng 50 cm, mọc đứng yếu, nhiều lúc dựa vào các cây xung quanh ( thường có chiều cao từ 1 m trở lên ). Lá ở gần gốc có hình trái xoan, phần cuối phiến lá có hình mũi tên hoặc hình tim, phiến lá có đầu không nhọn. Các lá ở phía ngọn có hình dáng hẹp dần, mặt lá có hình sao, lông đơn.

Hoa màu đỏ hoặc hồng, có phớt vàng ở giữa hoa. Mọc đơn ở kẽ lá và có đường kính khoảng chừng 8 cm. Cuống hoa dài khoảng chừng 5 – 8 cm, hơi phồng đầu và có phủ lông cứng. Đài hoa có 7 – 10 bộ phận, chiều dài khoảng chừng 12 – 14 mm, thường rụng sớm. Hoa thường có 5 cánh, dài từ 3 – 6 cm, rộng từ 3 – 4 cm.

Quả có hình trứng nhọn, ngoài mặt có lông. Khi quả chín thường nứt thành 5 mảnh vỏ, cả mặt trong và mặt ngoài đều có lông. Hạt có màu nâu, hình thận. Rễ tăng trưởng thành củ có hình dáng như nhân sâm.

Phân bố :

Sâm bố chính mọc hoang ở nhiều địa phương ở nước ta như vùng núi Nam Đàn, Hương Sơn, Thanh Chương ở Nghệ An – thành phố Hà Tĩnh và một vài tỉnh phía Bắc như Hòa Bình, Tây Bắc, Quảng Bình.

Hiện nay, sâm bố chính được di thực và trồng ở nhiều địa phương.

3. Bộ phận dùng, thu hái, chế biến, dữ gìn và bảo vệ

Bộ phận dùng : Rễ củ của cây sâm bố chính được thu hái để làm dược liệu.

Thu hái : Thời điểm thu hái thích hợp nhất là vào mùa đông.

Chế biến : Đem rửa sạch rễ củ, ngâm với nước gạo một đêm. Sau đó đồ chín và phơi khô.

Bảo quản : Nơi khô thoáng.

4. Thành phần hóa học

Rễ cây sâm bồ chính có chứa các thành phần hóa học sau : acid amin ( histidin, threonine, prolin, valin, leucin, arginine, alanine, tyrosin, phenylalanine, … ), lipit ( acid myrisric, acid stearic, acid linolenic, acid palmitic, acid oleic, … ), protein, hytosterol, acid béo, acid hữu cơ, coumarin, hợp chất uronic, … ( theo Trần Công Luận và tập sự, 2001 ).

5. Tác dụng dược lý

+ Theo nghiên cứu và điều tra dược lý văn minh :

• Tác dụng ức chế thần kinh TW, an thần : Dùng sâm bố chính ở đường uống hoặc tiêm phúc mạc lên chuột nhắt trắng có tính năng giảm hoạt động giải trí tự nhiên, lê dài thời hạn gây ngủ, chống co giật, …

+ Theo y học truyền thống :

• Tác dụng : Sinh tân dịch, ích huyết, bổ tỳ vị, tăng sinh lực, bổ khí, chỉ khát, kích thích tiêu hóa.
• Chủ trị : Ít ngủ, kém ăn, gầy còm chậm lớn, ho dai dẳng, viêm phế quản, sống lưng đau, hoa mắt, chóng mặt, khung hình suy nhược, lao phổi, sốt, viêm họng, đau mình, khí hư.

6. Tính vị

Vị ngọt đắng, tính mát.

7. Qui kinh

Qui vào kinh tỳ, phế.

8. Liều dùng, cách dùng

Dùng dạng sắc uống, dạng bột hoặc ngâm rượu. Liều dùng mỗi ngày từ 10 – 20 g.

9. Bài thuốc

Vì có tính năng dược lý phong phú nên sâm bố chính được sử dụng để thực thi nhiều bài thuốc :

• Bài thuốc chữa kinh nguyệt không đều : Dùng 10 – 16 sâm bố chính sắc lấy nước uống.
• Bài thuốc chữa mồ hôi nhiều, chân tay quyết lạnh : Dùng sâm bố chính 20 g, đương quy ( tẩm mật rượu sao vàng ) 20 g, chích thảo 8 g, hoàng kỳ ( tẩm nước phòng phong sao vàng ) 80 g, phục linh ( tẩm sữa ) 12 g, lộc nhung ( nung nghiền nhỏ ) 8 g sắc uống hết trong ngày.
• Bài thuốc chữa bài tiết, tiêu hóa bị ngưng trệ : Dùng sâm bố chính 20 g, trầm hương 4 g, bạch truật ( tẩm sữa sao ) 40 g, đem trầm hương mài riêng. Sắc sâm bố chính với bạch truật rồi trộn trầm hương vào, dùng hết trong ngày.
• Bài thuốc chữa rối loạn kinh nguyệt : Dùng sâm bố chính 16 g, thục địa, cỏ nhọ nồi sao vàng mỗi thứ 20 g, ích mẫu, ngải cứu sao mỗi thứ 16 g, củ gấu 10 g và củ gai 12 g đem sắc uống.
• Bài thuốc chữa suy nhược khung hình : Dùng sâm bố chính 180 g, hạt sen, hoài sơn mỗi thứ 80 g, binh lang 8 g, bạch truật 40 g đem tán bột mịn, mỗi ngày dùng 20 g.
• Bài thuốc phục sinh sau áp xe phổi : Dùng sâm bố chính, hoài sơn mỗi thứ 16 g, ý dĩ, kim ngân hoa, sinh địa, bách hợp mỗi thứ 12 g sắc mỗi ngày một thang.
• Bài thuốc chữa ngủ ít, tim đập nhanh : Dùng sâm bố chính 20 g, củ mài, rau má, long nhãn, hạt sen, hà thủ ô, quả dâu chín mỗi thứ 12 g, bá tử nhân, táo nhân mỗi thứ 8 g đem sắc mỗi ngày một thang.
• Bài thuốc chữa bệnh trầm cảm : Dùng sâm bố chính 16 g, hà thủ ô, bá tử nhân, hoài sơn, long nhãn mỗi thứ 12 g, liên tu, toan táo nhân, xương bồ, bán hạ chế, cam thảo dây mỗi thứ 8 g, nhục quế 4 g đem sắc uống mỗi ngày một thang.
• Bài thuốc phục sinh sau khi bỏng : Dùng hoài sơn, ý dĩ, sâm bố chính mỗi thứ 16 g, sa sâm, hà thủ ô, bạch truật, thục địa, kê huyết đằng mỗi thứ 12 g, trần bì 8 g, kỷ tử 10 g sắc mỗi ngày một thang.
• Bài thuốc dùng cho bệnh nhân hen khi lên cơn : Dùng đậu đen 500 g, sâm bố chính 200 g, củ đinh lăng, ngải cứu mỗi thứ 200 g và một chút ít mật ong, đem tán nhỏ và làm hoàn. Ngày dùng 24 g, nên chia thành 2 lần dùng.
• Bài thuốc tăng cường sức khỏe thể chất, trị thiếu máu, mất ngủ, stress : Dùng hoàng tinh chế 80 g, sâm bố chính 120 g, thỏ ty tử, tầm gửi cây dâu, quả dâu, hà thủ ô đỏ, đỗ trọng mỗi thứ 40 g, ba kích, cao hổ cốt, huyết giác mỗi thứ 20 g đem ngâm với 2 l rượu trong hai ngày đêm. Sau đó đem chưng cách thủy, hạ thổ 1 tuần. Mỗi lần dùng 15 – 40 ml, ngày dùng 2 lần sau khi ăn. Khi dùng bài thuốc này cần kiêng chất kích thích và đồ tanh.
• Bài thuốc hoàn đại bổ : Dùng củ đinh lăng, sâm bố chính mỗi thứ 100 g, trần bì 20 g, hà thủ ô đỏ 60 g, rau thai nhi 1 bộ và mật ong lượng vừa đủ. Rau thai lấy ở phụ nữ đẻ con so ( con đầu lòng ), không mắc bệnh, đem cắt bỏ màng gân và cào ra từng miếng để trên đĩa gốm đem sấy cách thủy cho đến khi khô. Cạo bỏ vỏ ngoài của rễ đinh lăng, sau đó thái mỏng mảnh, phơi khô và sao qua. Đem các vị đống ý bột mịn, sau đó luyện mật làm hoàn. Mỗi viên hoàn 12 g, dùng 1 viên / ngày trước khi đi ngủ. Liệu trình lê dài 15 ngày.
• Bài thuốc trị lao phổi ở trẻ nhỏ : Dùng 6 – 10 g sâm bố chính sắc với 180 ml nước, trộn đều siro cam thảo 200 g, ngày dùng 1 thìa.
• Bài thuốc chữa ra mồ hôi, khát nước, nóng nực : Dùng thục địa 30 g, sâm bố chính 20 g, nhục quế 3 g đem sắc uống ngày một thang.
• Bài thuốc chữa kém ăn, đầy bụng, đi lỏng, gầy yếu : Dùng bạch truật ( sao mật ) 20 g, liên nhục 6 g, ngũ vị ( sao mật ) 4 g, phụ tử chế 1.2 g, vài lát gừng nướng, sâm bố chính 40 g, hoàng kỳ ( sao mật ) 8 g, mạch môn 4 g, chích thảo 4 g, vài quả táo ta đem sắc uống trong ngày.
• Bài thuốc chữa đi lỏng, lỵ lê dài, trẻ nhỏ gầy còm, xanh yếu : Dùng sâm bố chính sao chín 25 %, ý dĩ sao chín 20 %, bạch chỉ sao chín 10 %, hoài sơn sao chín 30 %, hạt sen sao chín 15 %, sau đó đem đi tán bột mịn. Uống sống với nước đường, dùng 4 – 10 g / ngày ( chỉ dùng cho trẻ từ 2 tuổi trở lên ).
• Chữa suy nhược khung hình cho người có bệnh về đường hô hấp : Dùng liên nhục 20 g, sâm bố chính12g, tua sen, táo nhân, sa sâm mỗi thứ 12 g, hương phụ, lá vông mỗi thứ 10 g, kỷ tử 8 g đem sắc mỗi ngày một thang.
• Bài thuốc chữa táo bón, đái són, gầy rộc, háo khát : Dùng sâm bố chính nấu thành cao, mỗi lần dùng đem hòa với cao ban long uống.
• Bài thuốc chữa thiếu máu : Dùng hà thủ ô, hạt sen, sâm bố chính mỗi loại 100 g, thảo quả 12 g, cam thảo 40 g, đại hồi 8 g đem tán nhỏ làm hoàn. Ngày uống 20 g nên chia thành 2 lần.
• Bài thuốc trị đái ra dưỡng chất : Ý dĩ, huyền sâm, liên nhục, rễ cỏ tranh, mã đề, sâm bố chính, tỳ giải, trúc diệp, củ mài, cam thảo nam mỗi thứ 12 g, hoạt thạch 6 g đem sắc uống ngày một thang.
• Bài thuốc chữa động kinh : Dùng sâm bố chính 20 g, ý dĩ 40 g, trần bì, nam tam tinh sao, toàn yết mỗi vị 20 g, quế 4 g đem đống ý bột mịn. Dùng 40 g / ngày.
• Bài thuốc chữa suy nhược thần kinh : Dùng sâm bố chính và sinh địa mỗi thứ 20 g, sài hồ, đại táo, hoàng cầm mỗi thứ 12 g, bạch thược, đương quy mỗi thứ 8 g, cam thảo 4 g, xuyên khung 6 g sắc uống mỗi ngày một thang.
• Bài thuốc bổ thận tráng dương, chữa kém dương sự, thận hư yếu : Dùng sâm bố chính 1000 g, đậu đen 1500 g, liên nục, sừng nai, ba kích, hoài sơn, cẩu tích, tục đoạn, liên tu mỗi thứ 1000 g, hạt tơ hồng 200 g, hoàng tinh 500 g. Đem ba kích tẩm muối, sau đó sao vàng. Sừng nai đắp đất sét nung tồn tính, đậu đen sao tồn tính. Các dược liệu khác đem tán bột vào vo lại thành viên. Dùng 8 – 12 g mỗi lần, ngày dùng 2 lần.
• Bài thuốc chữa mỏi sống lưng, mỏi mệt, yếu sức, nóng nhiều, thận khí suy yếu : Dùng sâm bố chính 6 g, cốt toái bổ, tầm gửi cây dâu, củ mài, gạc nai nướng mỗi thứ 6 g, hà thủ ô 12 g, nhụy sen, mẫu đơn mỗi thứ 4 g sắc uống mỗi ngày một thang.
• Bài thuốc hổ khí huyết : Dùng sâm bố chính 30 g, đương quy, hoài sơn, ý dĩ sao mỗi thứ 15 g, hồi đầu 12 g luyện với mật ong làm viên. Mỗi lần dùng từ 15 – 20 g.

10. Lưu ý

Với người có thể trạng hư hàn cần tẩm sâm bố chính với nước gừng và sao kỹ.

tin tức về cây sâm bố chính trong bài viết chỉ mang đặc thù tìm hiểu thêm. Trong trường hợp có dự tính vận dụng các bài thuốc từ dược liệu này, bạn nên trao đổi với người có trình độ để được tư vấn đơn cử.